Onus probandi, ou charge de la preuve (qui revient à celui qui prétend)

Faisons un petit exercice : veuillez s’il vous plaît fermer les yeux l’espace de deux secondes, là, maintenant. Puis rouvrez-les1. Nous vous affirmons que le livre que vous tenez en main en a profité, pendant que vos yeux étaient fermés, pour se transformer en petit monstre verdâtre globuleux, silencieux, inodore et de même masse. C’était tellement rapide que vous n’avez rien perçu… Comment ? Vous ne nous croyez pas ? Prouvez-nous que ce n’est pas vrai. A-ah ! Vous ne pouvez pas montrer que c’est faux…? Vous êtes donc obligé de croire en notre monstre.

Vous l’avez compris : c’est à celui qui prétend quelque chose de le prouver et non aux autres de prouver que ce qu’il prétend n’est pas vrai. Ce n’est pas aux critiques de Claude Vorilhon, alias Raël de prouver qu’il n’a pas pu être enlevé par des extraterrestres, mais bien à lui de démontrer qu’il l’a été. De la même façon, ce n’est pas aux critiques d’une technique manuelle de montrer qu’elle est inefficace, mais bien aux prétendants de montrer qu’elle possède l’efficacité que ceux-ci lui prêtent2. Imaginons le bazar s’il fallait prendre pour vraie toute affirmation, par exemple sur un médicament, et devoir attendre que quelqu’un montre qu’elle est fausse pour y renoncer. Tout vendeur de potions pourrait rétorquer à vos doutes : « prouvez donc que ma potion n’est pas miraculeuse ». Il est de toute façon logiquement impossible de montrer que quelque chose n’existe pas. Ce problème est appelé la charge, ou le fardeau de la preuve (burden of proof, disent les anglo-saxons), et cela incombe à celui qui prétend3. Ce renversement de charge de la preuve sert d’appât pour des appels à l’ignorance, ou ad ignorantiam, formes de démonstration absurdes à l’image de notre livre-monstre globuleux, qui consiste à dire qu’une proposition est vraie parce qu’elle n’a pas été démontrée fausse. 

(extrait de Tout ce que vous n’avez jamais voulu savoir sur les thérapies manuelles, N. Pinsault, R. Monvoisin, PUG, 2014).

Voici un exemple d’onus probandi donné par Simone de Beauvoir.

CorteX_atheisme_Charge_preuve_Simone_de_Beauvoir

Kio estas scienco?

Antaŭ ol paroli pri “scienco”, oni ja interkonsentu pri ĝiaj diversaj sencoj. Ĉi tiu ŝtupo estas laŭ ni nepreterlasebla, ĉar la plursenceco de la vorto ja malsimpligas la diskutojn, en kiuj la diversaj sencoj miksiĝas. Distingeblas laŭ ni kvin sencoj. La vorto “scienco” povas signifi:

  • Senco 1. Premdevigan klopodon intelektan celantan racian komprenon de la natura kaj socia mondoj.

  • Senco 2. Aron da enhavoriĉaj scioj komune akceptitaj, taksataj objektivaj kaj konsiderataj je difinita momento.

  • Senco 3. La aplikitajn sciencojn kaj teĥnikarojn, kun ĉi tiu grava punkto, kiu estas la socipolitika estiĝo de la esplorbranĉoj, de la teĥnikaraj malvolviĝadoj kaj de la financaj fluoj.

  • Senco 4. La sciencan komunumon kaj ties morojn, ties ritojn kaj povoluktojn (t.e., la sociscienca kono pri la scienca kampo).

Al ĉi tiuj kvar sencoj, ni aldonas jenan, kiu estas misforma spegulo de la lasta:

  • Senco 5. La sciencan komunumon kaj ties morojn, ties ritojn kaj povoluktojn, sed de-ekstere perceptitan (t.e., iuspeca sociscienca kono pri la socia prezento pri la scienca komunumo el la vidpunkto de la ordinara individuo).

Ĉi tiu kvina senco ŝajnas al ni necesa, ĉar la ordinara prezentado pri la scienca mondo ofte estas fantazia, eĉ paranoja, kaj igas nemalatenteblan parton de la homoj malagnoski sciencon kiel klopodon (1a senco) pro la malakcepto de la bildo, kiujn ili memfaras pri scienca komunumo lumringita de ŝtatsekretoj kaj mensogoj. Sekve, la malagnosko de scienco ofte devenas de skolo ne vere kontraŭscienca, sed “kontraŭsciencula”. Ĉi tiu fenomeno estas komprenebla: unue, kvankam la scienculo ofte eraras ĉiutage, la malkunigo de liaj aŭ ŝiaj scioj kaj praktikoj, kiu okazas en amaskomunikiloj, ne ebligas ĉi tiun fakton. Tiam sekvas tion tre idealigita vidmaniero pri la praktiko. Plie, la “absoluta vero” de la scienculoj regule estas ekspluatita, tiel de la ĵurnalistoj liverantaj tribunon al fakuloj pri fakoj, kiuj kelkfoje ne estas iliaj, kiel de la politikaj sferoj, kun la flankeniĝoj, kiujn oni konas: ni pensu pri la konsekvencoj de Ĉernobil aŭ pri la irakaj armiloj amasdetruaj. Fine, la perceptado de la rilatumo de profitoj al riskoj de teĥnikaro ne tre klaras por la ordinarulo, kiu ĉiuokaze ne estas konsultita pri ĉi tiu temo. Kiam aldoniĝas aferoj tiaj, kiaj la infektita sango1, asbesto2 kaj kuraciloj kun gravaj kromefikoj kiel Vioxx3, malfacilas komprenigi la interparolanton malaklamantan “sciencon” laŭ la 5a senco, ke malmulte da aferoj, kiujn li aŭ ŝi kredas kaŝitaj, vere estas; ke ili estas eventuale alireblaj kaj ke la kritiko, kiu devenas de ĉi tiuj dramoj neniel malkonfirmas la sciencan klopodon laŭ la 1a senco kaj glitas sur ĝi tiel, kiel sur anas-plumoj.

La kreskanta malakcepto de scienco fare de la publiko kaj la sukceso de iuj spiritismaj influsferoj devenas de konfuzo inter ĉi tiuj kvin difinoj: ekzemple, scienco kiel racia klopodo esploradi la mondon (1a senco) estos malakceptita ĉar klonado timigas (2a senco), ĉar la atomenergia teknokratklubo ĉiam decidas ofendmokante demokration (5a senco), ĉar la atombomboj eksplodis (3a senco), ĉar povokvereloj manifestiĝas dum sciencaj kongresoj (4a senco), aŭ ĉar rezulto, kiun oni taksis vera, pruviĝis malvera (2a senco).

Plumbistoj klopodas celante kompreni racie kiel malfunkcias la sanitaraj instalaĵoj. Ili do uzas ĉiutage sciencan metodon.
Plumbistoj klopodas celante kompreni racie kiel malfunkcias la sanitaraj instalaĵoj. Ili do uzas ĉiutage sciencan metodon.

Ja povas temi pri konfuzo, sed ankaŭ pri grava manipulado: utiligante la nuran vorton “scienco” sen precizigi, pri kiu senco temas (ofte devus temi pri la 1a senco, sed ŝajnas esti komprenata de la publiko laŭ la 4a aŭ 5a), oni lasas disvastiĝi la miskomprenon, laŭ kiu la racia klopodo malkovri la mondon rekte gvidas al malutilaj sociaj konsekvencoj. Ni insistas pri tio, kio laŭ ni devus esti komune akceptita punkto: la fakto, ke scienco laŭ la 4a aŭ 5a difinoj kontraŭstareblas, kaj kontraŭstarindas, ne sekvigas, ke oni forĵetu ĉiujn aliajn sencojn de l’ vorto. Male − la tuta kritika klopodo ĉi tie kuŝas − estus grave diskonigi tion, ke realproprigo de scienco kiel klopodo estas multe pli efika ol nura kaj pura deturno. Ni plu limigos nin al rekamado de scienco laŭ la 1a senco.

Kiel skribis la franca fizikisto Brok (Broch), “la metodo, pli ol la rezulto, fakte karakterizas la sciencan spiriton”.

Traduk-adaptita de Andreo Hoaro el Richard Monvoisin, Pour une didactique de l’esprit critique [Por didaktiko de l’ kritika spirito], doktora disertaĵo, Grenoblo, Francujo, 2007. Pri la modifoj kaj adaptoj respondecas nur la esperantiginto.

Kelkaj sofismoj

Sofismo estas rezonado ŝajne korekta, sed fakte erara. Ĝi distingiĝas de paralogismoj per la fakto, ke ĝi estas intence trompa.

Antaŭsupozo de la pruvotaĵo

Oni antaŭsupozas pruvotaĵon, kiam oni starigas demonstron, kies konkludo estas akceptita jam antaŭe, aŭ kiu ŝajnas sencohava nur se la aŭskultanto jam akceptis tiun konkludon.

Ekzemplo:

Psikogenealogio estas ja efika terapio, ĉar ĝi helpas homojn pli bone farti.

Ĝi povas alpreni plurajn formojn:

La formo de subsugesto: Hodiaŭ komenciĝas la proceso de aĉa murdisto.

La formo de demanda subsugesto: Ĉu vi volas diri, ke fizikaj leĝoj ekzistas sendepende de Dia volo?

La formo de analogio: Same kiel domo bezonas arkitekton, la universo klare bezonas Kreinton.

La formo de rondira rezonado: Virgulino naskis Jesuson. Kiel eblus tio sen dia interveno? Kia ajn la respondo, ĝi nerekte agnoskas la ekziston de dia volo.

La formo de ĝirafpelilo: Tiu ĉi ĝirafpelilo estas efikega. Pruve: Ĉu vi vidas ĝirafojn en la ĉirkaŭaĵo?

Ne hezitu proponi kompletigaĵojn aŭ ekzemplojn pri tiu sofismo.

Ekfrapa efiko

La ekfrapa efiko konsistas en uzado de konotacio (aŭ kromnocio – kiun oni povus ankaŭ nomi vortpezo) – por venigi en la menson de la interparolanto ideojn iom (aŭ tre) malsamajn, ol tiuj, kiuj kutime akompanas iaj vortoj. Ĝi estas fiuzado de la distanco inter konotacio kaj denotacio. Du vortoj povas esti samdenotantaj, sed elvoki malsamajn konotaciojn, plaĉajn aŭ malplaĉajn, laŭkaze .

Uzante la ekfrapan efikon, oni bazas sin malpli sur la senco de la vortoj, ol sur la emocioj, kiujn ili povas estigi.

Jen kelkaj ekzemploj:

Duhidrogena monooksido estas kemia (molekula) kombinaĵo senkolora kaj senodora, kiun oni ankaŭ nomas duhidrogena oksido. Ĝi troviĝas en pluraj kaŭstikaj, eksplodpovaj, aŭ toksaj kombinaĵoj, kiel sulfata acido, nitroglicerino kaj etilalkoholo.

Ĉi-sube, duhidrogena monooksido en likva formo kaj rivero malpurigita de duhidrogena monooksido.

Fakte, duhidrogena monooksido estas nur akvo. En tiu ĉi ekzemplo, la ekfrapa efiko venas de la uzo de sciencaj terminoj – vortoj ja timigaj. Kvankam ĉio kio estas menciita veras, la efiko estas esence negativa. Oni povas estigi bonegan ekfrapan efikon eĉ per nuraj bildoj.

Francio komencas la rekonkeron de la tuta teritorio de Malio. Ĉu oni ne provas mildigi la krudecon de la vorto vere uzenda ĉi tie – milito? Sed termino tia kuntrenas negativan efikon…

Kaj fine, jen kelkaj ekzemploj el la Eta kurso pri intelekta sindefendado de Normand Baillargeon : Inteligenta frapo – bombado, kiun oni esperas preciza, pro la proksimeco de civitanoj al la celo; Ekspedicieto – invado; Ekstraj mortintoj civitanaj viktimoj.

Pli da detaloj en la ĉi-supre menciita libro de Normand Baillargeon franclingve.

Redaktis france anoj el Cortecs, esperantigis la kebeka skeptikulo

La ĉifonfiguro, alinome paljohomo

Ĉi tiu sofismo konsistas el du ŝtupoj. Unue, krei ĉifonfiguron falsante la starpunkton de la interparolanto tiel, ke ĝi iĝu erara kaj facile refutebla. Due, detrui ĝin asertante, ke oni refutis la starpunkton de la interparolanto.

akupunkturiloj

Jen kelkaj ekzemploj:

  • La evoluistoj certigas, ke la surtera vivo hazarde aperis. Sed kiel homo aŭ elefanto povus aperi el nenio, el nenie?

  • La kontraŭantoj de astrologio asertas, ke la astroj ne influas nin. Demandu do al maristoj, ĉu Luno ne influas la tajdon!

  • Kritikante la efikon de akupunkturo, vi malŝate flankenbalaas la azian kulturon.

Oni povas utiligi aliajn sofismajn meĥanismojn por krei ĉi tiun ĉifonfiguron tiel, ke ĝi estu eĉ pli facile refutebla. Ekzemple, utiligante:

  • redukton al Hitlero (latine reductio ad Hitlerum) − “resume, vi alprenas eŭgenikismajn teoriojn”;

  • perligan atakon kontraŭ homo (latine argumentum ad hominem) − “vi alvokas Volteron kaj liajn verkojn pri la egalo de l’ homoj, zorge forgesante lian partoprenon en sklavkomerco.

Alvoko al nescio (ad ignorantiam), alinome “inversigo de la provŝarĝo”

Temas pretendi, ke io veras tial, ke ne pruvitas, ke ĝi malveras; aŭ inverse. Jen ekzemploj:

  • Neeblas pruvi, ke min ne forkaptis la eksterteranoj. Do mi estis forkaptita de la eksterteranoj (argumento de Rael, sektestro).

  • Ne pruvitas, ke vifi-ondoj ne estas danĝeraj. Do ili estas.

Ĉi tiu formo de falsa dilemo (vd. la juli-aŭgustan numeron de Sennaciulo) konsistas el la aserto, ke tial, ke nepruvitas la malvero de io, oni povas deklari, ke ĝi veras. Tio ne nur kontraŭstaras racian skeptikismon, sed ankaŭ estas evidenta okazo de inversigo de l’ provŝarĝo: kvankam ja tiu, kiu asertas, devas pruvi sian aserton, tamen, la interparolanto, asertante, ke ĝi veras, subkomprenigas “kaj pruvu al mi, ke tio malveras”. Oni retrovas ĉi tiun sofismon en tiaj frazoj, kiaj: “pruvu al mi, ke homeopatio ne funkcias”.

Jen plia amuza ekzemplo por kompreni, kial “kiu asertas, tiu devas pruvi”:

Se mi asertas, ke inter ĉi tiuj du fingroklakoj (klak, klak!), mi nudiĝis kaj trifoje rondiris la ĉambron saltante per unu piedo, kaj poste revestiĝis, sed vi nenion vidis, ĉar mi estis en superspaco; se mi aldonas “pruvu al mi la malon”, vi bone komprenas, ke vi (false) kaptitas en via argumentaro. Ĉar ja mi devas pruvi tion, kion mi asertas.

CorteX_pruvshargho

La non sequitur (“kio ne sekvas”)

Silogismo estas racia rezonado, kiu konsistas el tri frazoj: du premisoj (maĵora kaj minora), kiuj devas logike konduki al la konkludo. Ĉi tiu rezonmaniero estas la baza principo de multaj famaj asertoj kiaj:

Ĉiuj homoj estas mortemaj
Sokrato estas homo
Do Sokrato estas mortema

Aristotelo formaligis ĉi tiun rezon-manieron kaj klasigis ĉiujn rezon-tipojn. Kelkaj estas logike validaj, ekzemple:

Se A veras, tiam B veras
Nu, A veras
Do B veras

Sed aliaj, ne:

Se A veras, tiam B veras
Nu, B veras
Do A veras

CorteX_La pluvoPor kompreni, kial ĉi tiu lasta ne validas, la SAT-anoj partoprenintaj la lastan SAT-kongreson iomete pensu pri la kanto “La pluvo”. Oni povas aserti, ke kiam ĵus pluvis (A), tiam la “trotuaroj malsekaj estas” (B). Kaj jen, promenante, mi vidas, ke la trotuaroj estas malsekaj. “Do ĵus pluvis” ŝajne logike pensas mi… Sed ja povas esti multaj kialoj, pro kiuj la trotuaroj estas malsekaj. Eble purigistoj ĵus pasis. Eble subite multaj homoj decidis lavi siajn biciklojn surtrotuare. Eble… Oni vidas, ke tia rezono ne validas: el la fakto, ke B veras, oni ne povas dedukti, ke A veras.

Okazas sofismo nomata non sequitur tiam, kiam tiaj konkludoj, kiuj ne logike sekvas la premisojn, estas farataj. Oni tamen atentu, ke temas pri la logika valido de la rezono. La konkludo ja povas esti vera, eĉ se ĝi ne sekvas la premisojn, aŭ se la premisoj ne estas veraj:

Ĉiuj rozoj estas bluaj
Ĉi tiu azeno estas verda
Do ĉi tiu rozo estas rozkolora

Utiligante ĉi tiun sofismon, oni iluzitrompas per ŝajnigo de logika rezonado.

“Nu, oni facile povas distingi ĝin”, mense diros la leganto, pensante pri la ĵus menciitaj silogismoj. La problemo estas, ke ili preskaŭ neniam estas tiel prezentitaj. Ili plej ofte kaŝiĝas, dise, kaj unu el la taskoj de la intelekta memdefendanto estas elfosi ilin…

Freud

Ekzemploj:

  • Oni diris al mi: “Se vi ne manĝos ĉi tiun kaĉon, vi estos enfermita en punlaborejon.” Nu, mi manĝis ĉi tiun kaĉon, do mi ne estos enfermita en punlaborejon.

  • Ĉiuj rabistoj unue ŝtelis ovon. Vi ŝtelis ovon, do vi iĝos rabisto.

  • Tre probable, supera inteligentulo ludis gravan rolon en la ellaborado de l’ universo. Hazardo kaj iu ajn teorio de l’ evoluo do ne povas esti la solaj kaŭzoj de tia perfekto.

  • Vi kritikas la Freŭdan psikanalizon. Freŭdo estis judo. Do vi estas kontraŭjudisto.

La falsa dilemo

Temas proponi nur du malsamrangajn alternativojn, formetante ĉiujn aliajn, tamen eblajn alternativojn. La celo estas malpliigi la elekton al du alternativoj, kiuj ne vere estas kontraŭaj. Finfine, la elekto estas konfiskita kaj la decido limigita.

CorteX_GeorgeWBushJen kelkaj ekzemploj:

  • La Buŝ-argumento: “Kiuj ne estos kun ni, tiuj estos kontraŭ ni”.

  • Se vi ne estas ĉi tia, do vi estas tia.

  • Se vi ne kontraŭas, do vi malkontraŭas.

  • Se vi ne akceptas la komploton de la 11-a de Septembro, vi malkontraŭas Buŝon…

Jen praa rezonmaniero, kie ne estas tria, kvara, kvina vojoj… Ne! Temas pri jino kaj jango, blanka kaj nigra, lumo kaj mallumo de la persa Manianismo de l’ 3-a jarcento. Estas tre disvastigita sofismo, ofte utiligita por kontraŭmeti la “malpli plejmalbonan” alternativon al la plejmalbona:

  • Ĉu nudpiediri aŭ aĉeti ŝuojn fabrikitajn de infanoj en Ĉinujo?

  • Ĉu militon en Irako aŭ lasi tutismon libere disvatiĝi?

  • Ĉu malpermeson de l’ vualo aŭ religian ekstremismon?

La falsa dilemo ankaŭ funkcias pri du malpozitivaj proponoj, kiuj same malpliigas la elektojn. Ĉi tiun falsan dilemon oni nomas “nek-neko”. Ĝi ekzemple kaŝiĝas en ekstremdekstraj frapfrazoj kiel “(Mem elektu landonomon): ŝatu ĝin aŭ ĝin forlasu!”.

Ĉi tiu strategio timindas, ĉar ĝi inside gvidas la debaton, ĝin simpligante al unusola antagonismo. Sed ĉi tiu estas nur ŝajna: la fakto, ke du proponoj interkonkuras, ne nepre sekvigas, ke ili estas kontraŭdiraj. La falsa dilemo estigas iluzion pri “kontraŭdira konkureco”. En la aserto “aŭ vi estas kun ni, aŭ vi estas kontraŭ ni”, oni povas trovi akcepteblajn argumentojn por esti ne “kun ili”, kaj tamen ne esti “kontraŭ ili”: ne estas kontraŭdiro.

Finfine, ambaŭ interkonkurantaj supozoj povas montriĝi malveraj!

Traduk-adaptita de Andreo Hoaro el Richard Monvoisin, Pour une didactique de l’esprit critique [Por didaktiko de l’ kritika spirito], doktora disertaĵo, Grenoblo, Francujo, 2007. Pri la modifoj kaj adaptoj respondecas nur la esperantiginto.

CorteX - dent d'or de Fontenelle

La ora dento de Fontenelle

Jen metaforo utila por reliefigi kelkajn fiksajn ideojn de paranormalistoj.

Certigu ni la fakton antaŭ ol zorgi pri la kaŭzo. Ja malrapida tiu metodo estas por la plejparto, kiu nature kuras al la kaŭzo kaj flankenlasas la verecon de la fakto. Tamen, ni tiel evitos esti mokitaj, pro la malkovro de ĥimeraĵa kaŭzo.

Ĉirkaŭ la fino de la pasinta jarcento, bedaŭrindaĵo tia okazis tiel amuze al kelkaj germanaj scienculoj, ke mi ne povas ne elvoki la aferon ĉi tie.

« En 1593, disvastiĝis la onidiro, ke en la buŝo de sepjara Sileziano, kiu estis perdinta siajn laktodentojn kreskis, inter siaj normalaj daŭraj dentoj, unu kiu estis ora. Horstius, profesoro de medicino de la universitato de Helmstadt, raportis, en 1595, pri tiu dento, kaj asertis, ke ĝi estas parte natura, parte mirakla, kaj sendita de Dio al tiu knabo por konsoli kristanojn persekutitajn de la Turkoj. Imagu: kia konsolo, kaj kia rilato inter tiu dento kaj la kristanoj kaj Turkoj! Tiun saman jaron, por ke al tiu ora dento ne manku heroldoj, Rullandus verkis ĝian historion. Du jarojn poste, Ingolsteterus, alia eminentulo, skribe kontraŭstaris al tio, kion pensis Rullandus pri la ora dento, kaj Rullandus tuj faris belan kaj multescian rebaton. Alia famulo nomata Libavius, kolektis ĉion, kio estis dirita pri la dento, aldonante sian propran opinion. Post tiom da erudiciaĵoj, nur mankis, ke ja ora estu la dento. Oraĵisto ekzamenis ĝin, kaj montris, ke ĝi fakte estas tre lerte kovrita per orfolio. Bedaŭrinde, unue venis la libroj, kaj nur poste la oraĵisto. »

Nenio estas pli konforma al la naturo, ol agi tiele en ĉiaj cirkonstancoj. Konfirmas nian malscion ne tiom kio estas ja, sed kies kialon ni ne konas, kiom kio estas ne, kaj kies kialon ni malkovras malgraŭe. Tio signifas ne nur, ke ni ne havas vero-atingigantajn principojn, sed ankaŭ, ke ni havas aliajn, kiuj per malvero kontentiĝas.

Bernard le Boyer, de Fontenelle, Histoire des oracles, ĉapitro IV (1687).

Redaktis unue Richard Monvoisin, esperantigis la kebekan skeptikulon.